У дзяцінстве я хацеў мець сабаку. Аўчарку. Абавязкова нямецкую. Я бачыў іх даволі шмат у кіно, парачка мелася і ў нашай Вёсцы. Я хацеў мець сваю. Хадзіць з ёй на прагулянку, дрэсіраваць. Каб я ішоў з ёй па вуліцы, а на мяне ўсе глядзелі. Каб яна слухалася мяне, і мы адно аднаго любілі.
Раней у мяне ўжо быў сабака. То бок не ў мяне, а ў нас, у сям’і. Імя ў яго было зусім не геройскае – Тузік. Гэта быў чорны сярэдніх памераў дварняк, што прыбіўся да нашага двара. Мінулае жыццё Туза (я так называў нашага цюцьку, каб дадаць яму значнасці, найперш – ва ўласных вачах) было не надта салодкім – па ўсім відаць, яго часта крыўдзілі і білі. Першы тыдзень у нас ён сядзеў у сваёй будцы і не выходзіў нават паесці. Ён быў так рады, што яго ніхто не чапае, і лёгка ахвяраваў ежай дзеля спакою.
Потым Тузік акрыяў, і мы да яго прывязаліся, мне было тады гадоў дзевяць-дзесяць. Я хадзіў з ім на шпацыр, у лес і ў поле. Вадзіў яго на вяроўцы. Дома ён сядзеў на ланцугу, а на ноч яго адпускалі, і ён бегаў па двары, ці нават па вуліцы, нікога не чапаючы. Туз быў вельмі разумны, паслухмяны і добры. Але перажытае ў мінулым неяк назаўжды адбілася ў яго на пысе. Кажуць, што перажытае адбіваецца на твары ў чалавека. Мабыць, так. Ды сабачае жыццё таксама адбіваецца ў сабачых вачах. Вочы гэтага чорнага дварняка былі сумныя ўжо назаўсёды.
Мінула колькі год, і вось неяк звычайным ранкам мама абудзіла мяне, села на край майго ложка і сказала, што Тузіка забілі. Ездзілі, адстрэльвалі бяздомных сабак – і яго застрэлілі, рана зранку, проста ля брамы дома. Мама параіла паплакаць, каб зрабілася лягчэй, але я не змог. Мне не верылася. Не, я разумеў, што яго застрэлілі, ды неяк не даваў веры, не цяміў, як гэта.
Так заўсёды бывае. Паміж тым, калі табе скажуць, што кагосьці блізкага ўжо няма, і тым, калі ты гэта зразумееш і адчуеш страту, мае прайсці нейкі час. Так бывала часта. Калі мне споўнілася дваццаць і прыехаў чалавек, які сказаў, што мой бацька памёр, то першае, што запоўніла мой розум, – “гэтага не можа быць”. І нават калі праз гадзіну я ўбачыў, як ён нібыта спіць, не было адчування страты. І калі назаўтра яго ў труне выносілі з дома, я адчуў дзесьці ўкол, але не апёк. Другі раз кальнула, калі чалавек на могілках, пасля каманды родным развітацца з нябожчыкам, даў каманду зачыняць труну, і вечка з цвікамі, што ўжо тырчалі з яго, пачалі глуха закалочваць. І глыбокая магіла, з пустой, распітай і забытай далакопамі пляшкай.
Здавалася, што ўсё адбываецца нібы ў ватным сне. Як бы не са мной. І хаўтуры ў рабочай сталоўцы, і гарэлка, ад якой не п’янееш, і ўсе гэтыя людзі, абыякавыя ці спагадлівыя назіральнікі, нейкія сваякі.
А потым, ужо зусім увечары, калі ўсё супакоілася, калі ў доме засталіся толькі блізкія, калі скончылі прыборку й рыхтаваліся да сну пасля цяжкога дня, у ціхім месцы ля ганку, у цемры, за межамі акрэсленага дваровым ліхтаром кола, я сеў на маленькую пераносную лавачку. Я вельмі стаміўся і сядзеў моўчкі, гледзячы перад сабою ў цямрэчу. І тут я згадаў, што сяджу ў тым самым месцы, дзе любіў сядзець бацька, што сяджу на яго ўлюбёнай лавачцы, якую ён сам змайстраваў. І я выразна й канчаткова зразумеў, што яго больш няма. Фізічна адчуў гэта – месца ёсць, лавачка ёсць, я ёсць, а яго няма і ніколі больш не будзе. Жахліва адчуваць пустату й чарнату. І я пачаў плакаць, ціха, павольна і моўчкі.
Мой васьмігадовы пляменнік стаяў побач і ўбачыў, што я плачу. Ён пашкадаваў мяне, як умеюць шкадаваць дзеці – пачаў гладзіць мяне па галаве. Таксама моўчкі. Так я сядзеў на лавачцы, апусціўшы галаву, і моўчкі плакаў, а ён стаяў побач і моўчкі гладзіў.
Пасля гібелі Тузіка мінуў амаль год. Я выпрасіў у бацькоў новага сабаку. Аўчарку! На мае дванаццатыя народзіны мы паехалі з бацькам у горад і купілі на птушыным рынку шчанюка, мяшанца нямецкай і каўказскай аўчаркі. Шчанючок быў маленькі, яму было трохі больш за тыдзень, ён кепска поўзаў, яшчэ горш еў, змяшчаўся на маёй дзіцячай далоні, не меў радаслоўнай, але й каштаваў усяго пятнаццаць рублёў. Уначы ён пішчаў і поўзаў па падлозе ў маім пакоі, пакуль маме не надакучыла, і яна паклала яго мне ў ложак, і там ён прыгрэўся і заснуў. Карміў я шчанюка, мачаючы палец у малако, бо сам хлябтаць ён яшчэ не ўмеў. Назвалі мальца – Дзік.
Ён рос хутка, быў моцны, калматы і няўклюдны, і як усе шчанюкі, меў гуллівы нораў. Калі Дзік падрос, мяне чакала невялікае расчараванне: мяшанец – ён і ёсць мяшанец. І хоць немцаў з каўказцамі спецыяльна змешваюць, каб узяць найлепшае ад абедзвюх парод, мой сабака не нагадваў ніводную з карцінак у тонкай кніжцы па кіналогіі, якую мне ненадоўга (і назаўжды!) даў адзін дзядзечка. Мяне гэта нейкі час прыгнятала, але потым любоў да сабакі перамагла думкі пра яе непаўнацэннасць.
Ён вырас здаравенны, рыжа-чорнай афарбоўкай нагадваў немца, але быў шырэйшы ў костцы – гэта ўжо ад каўказца, зрэшты, як і звіслыя на канцах вушы і злёгку падкручаны хвост. Дзік быў вельмі да мяне прывязаны, а я да яго. Мы шмат гулялі, я яго дрэсіраваў – ён сёе-тое ўмеў рабіць, што належыць службоваму сабаку. Што праўда, і характар ён меў наравісты. Паляўнічы інстынкт пры з’яўленні курэй, качак ды іншай жыўнасці прачынаўся стабільна, а таму і канфліктаў з гаспадарамі ягоных “ахвяраў”, у тым ліку з уласнымі бацькамі, я не мог злічыць.
Найчасцей мы з Дзікам хадзілі на шпацыр у лес, які быў зусім побач, непадалёк ад нашай Вёскі, за полем, крыху на ўзгорку. Гулялі збольшага самі ці з маімі сябрамі, што таксама бралі сваіх сабак, ды ніхто з іх прыгажосцю і спрытам не мог зраўняцца з маім Дзікам. Гурмой было весела, ды ўсё роўна больш мне падабалася гуляць у лесе самому, толькі з маім сабакам. Гэта былі незабыўныя моманты. Калі ён шукае цябе, а ты спецыяльна адстаў і схаваўся ўбаку, у хмызах. Шукае і знаходзіць. І як вы абодва радыя гэтай сустрэчы. Сабака задаволены, што знайшоў гаспадара, гаспадар цешыцца, што мае такога разумнага сабаку, і абодва – таму, што вы любіце адно аднаго, і таму, што вы зноў разам. Які цуд натрапіць на зайца, што ціхенька сядзіць да апошняга моманту, а потым вылятае ў цябе з-пад ног, і ты глядзіш, як твой даволі мажны сябрук выцягнуўся стралой, прыціснуў вушы і з лёгкім віскатам што мае сілы валіць за зверам, і паступова адстае.
Як файна гуляць вільготным восеньскім днём, у доўгіх і светлых прыцемках, калі наўкола нікога, і пахне гніллю, і ўсё ў дымцы.
Хораша гуляецца ўзімку, калі выпадае такі рэдкі ў нашых мясцінах снег, калі бачыш сляды, свае і чужыя, калі гучна й далёка звініць твой голас, калі ты крычыш з усёй моцы: “Дзік, сюды!”. І чуеш спачатку ўдары лапаў, потым подых, а пасля бачыш, як, абсыпаючы на сябе снег з ніжніх галін, да цябе імчыцца твой сабака. Хораша вяртацца летнім вечарам з прагулянкі, калі паветра ўжо звініць і пахне злівай, але яе яшчэ няма, і, выйшаўшы з лесу, ты раптам чуеш занадта моцны шум лістоты, і разумееш, што гэта дождж, што ён пачаўся ды ідзе праз лес следам за табой. І пачынаеш бегчы на злом галавы ўніз па полі, а твой сабака бяжыць побач, павярнуўшы да цябе галаву, і на сярэдзіне дарогі вас накрывае зліва. А потым вы ідзяце дамоў удваіх, і ты вядзеш яго на шворцы, і ўсе сабакі на вуліцы надрываюцца, і твой таксама адказвае грамавым брэхам, і ты ледзь стрымліваеш яго, і вы абодва ідзяце стомленыя і задаволеныя, а пасля ты поіш яго вадой, падліваючы яе з конаўкі ў міску, а потым выносіш яму вячэру. Вы абодва засынаеце шчаслівыя, а зранку ты ідзеш у школу, і сабака, бразгаючы ланцугом, праводзіць цябе да брамы, і вы абодва ведаеце, што ўвечары зноў будзе шпацыр, і вы зноў будзеце разам, і зноў будзеце шчаслівыя.
Дзяцінства – шчаслівая пара. Дзякуй богу, у мяне было шчаслівае дзяцінства, і самым улюбёным і цёплым месцам у ім засталіся – мой сабака і прагулянкі з ім.
Але дзяцінства паступова заканчвалася, прагулянкі з сабакам ператвараліся ў абрыдлы абавязак, у прыкрыццё, каб пакурыць і пагуляць у карты з хлопцамі ў лесе. У летні час я прысвячаў больш вечароў сябрам і футболу, чым выгулу сабакі. І кожны раз, бачачы, як я іду да брамы, Дзік выскокваў са сваёй будкі з надзеяй уваччу, што мы пойдзем з ім гуляць, але амаль заўсёды яго чакала расчараванне. Спачатку я ўсякі раз спыняўся, гладзіў яго, выбачаўся, што сёння мы не ідзём гуляць, ён аблізваў мне твар, і мы развітваліся. Затым я толькі злёгку тузаў яго, сыходзячы, а потым ужо проста праходзіў міма. Чым у больш старэйшыя класы я пераходзіў, тым радзей мы гулялі, тым менш я знаходзіў часу для свайго сабакі, і ўрэшце прагулянкі спыніліся зусім. З’явіліся новыя інтарэсы, сябры, а сабака адышоў на другі план, як жонка, з якой працягваеш жыць, але перастаеш заўважаць.
Потым, скончыўшы школу, я паехаў вучыцца ў Горад, і бачыў Дзіка ўжо раз на тыдзень. Я гладзіў яго пры сустрэчы, часам пры развітанні. Ці любіў я яго яшчэ? Вядома ж, любіў, ды любоў гэтая ўжо нагадвала звычку, нібы любоў да старых. Дзіку ж у той час споўнілася дзесяць год, і ён пачаў старэць. Ці любіў ён мяне па-ранейшаму? Думаю, так. Хоць апошнія гады ім ужо займалася мама – карміла, адпускала на ноч гуляць, у двор ці на вуліцу, але сабака выбірае сабе аднаго гаспадара і застаецца адданым яму да канца. Дзік пачаў хварэць, потым кульгаць на заднія лапы. Рэдка ўставаў, пачаўся раматус. З хворасцю, якую я сам перанёс на сабе, у нашай сям’і змагацца ўмелі, мы пачалі калоць яму патрэбныя лекі. Дзік ачуняў, ажыў, яго хапіла яшчэ на паўтара года.
Паміраў ён доўга і пакутліва. Пакуль вырашалі – усыпляць яго ці не, усё скончылася. Я прыехаў з Горада і павёз яго хаваць на вазочку, у вялікай скрыні. Дзік пад старасць высах амаль у два разы, але ўсё яшчэ быў даволі цяжкі.
Хаваў я яго сам, на пустыры, што паступова ператвараўся ў сметнік, побач з дарогай у лес, па якой мы любілі гуляць. Выкапаў яміну, паклаў у яе сабаку і пачаў закопваць. Мне не было чым прыкрыць Дзіка, і калі першыя камякі зямлі ўпалі яму на пысу, я спыніўся. Было цяжка. Рука не падымалася. Пасля другой рыдлёўкі ў мяне на вачах выступілі слёзы. Калі зямля прыкрыла яго, кідаць стала лягчэй. Ніколі б не падумаў, што хаваць сабаку будзе цяжэй, чым бацьку.
Кажуць, што кепскіх людзей не бывае, бываюць толькі кепскія ўчынкі. Гэта праўда. Хоць трохі добрага ёсць у кожным чалавеку. Гэтае добрае і ёсць дабрыня. І чым дабрэйшы чалавек, тым ён лепшы. Уся дабрыня закладаецца ў дзяцінстве. Гэта пяшчота маці, гэта рукі бацькі, гэта сябры, гэта казкі, гэта кніжкі. Гэта нашыя мультфільмы. У маманцянятку, што плыве да мамы на ільдзіне, больш дабрыні, чым ва ўсіх дабрачынных фондах разам узятых! Але дабрыня – гэта яшчэ і любоў. І не толькі да бацькоў, да братоў і сваякоў, але яшчэ і любоў да жывёлы. Пажадана, хатняй. І пажадана, сваёй.
Лепш за ўсё любіць сабаку. І паводзіць сябе так, каб ён любіў цябе. Коткі і ўсякія там папугайчыкі не ўмеюць любіць. Жыць яны ўмеюць, а вось любіць – не. Любоў да сабакі амаль як каханне. Мама можа любіць цябе, але ёй яшчэ трэба любіць тату, тваіх братоў і сясцёр, сваіх маму і тату, а, можа, яшчэ і суседа Дзядзю Пецю, але гэта ўжо нас не датычыць… А сабака будзе любіць толькі цябе і будзе адданы адно табе. І не будзе патрабаваць нічога ўзамен. Апроч тваёй любові.
Божа, як я хачу яшчэ раз паглядзець яму ў вочы.
Пераклаў Андрэй Хадановіч